محمد جعفری
پل های تاریخی استان آذربایجان شرقی یکی از جاذبه‌های گردشگری این استان هستند. از گذشته تاکنون پل‌ها نقش مهمی در گسترش روابط جوامع داشته‌اند و پل‌های متعدد این استان گواه تمدن چند صد سالهٔ مردمان این سرزمین است. برای آشنایی با این پل‌ها با عجیب‌ترین همراه باشید.
از زمان‌های قدیم تاکنون پل‌ها یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی میان شهرها و روستاها هستند و صنعت پل‌سازی همواره با توسعهٔ روابط اجتماعی و تجاری میان شهرها و حتی کشورها رونق گرفته است. در این میان استان آذربایجان شرقی با داشتن مرز مشترک با کشورهای ترکیه و آذربایجان و ارمنستان، از دیرباز نقش خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تجاری و اقتصادی کشور حفظ کرده است و پل‌های تاریخی متعددی در سراسر آن قرار دارد که نشان‌دهندهٔ قدمت و تمدن مردم این سرزمین است. در این استان حدود ۲۰ پل تاریخی وجود دارد که در این مقاله به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
20- پل قاری
پل قاری یا به زبان ترکی «قاری کورپوسی» یکی از پل‌های تاریخی شهر تبریز است که در خیابان ثقة الاسلام و روی رودخانهٔ «مهرانه رود» (که اهالی تبریز به آن قوری چای نیز می‌گویند) ساخته‌شده‌است. این پل بازار بزرگ تبریز و شمس العماره (استانداری فعلی) را به بخش شمالی این شهر یعنی محله‌های ششگلان و شتربان (دوه چی) وصل می‌کند و از پرترددترین پل‌های این شهر است. پل قاری شامل ۸ دهنه و قوس‌های مدور است و سرستون‌های کله قوچی و چراغ‌های قدیمی آن در اواخر دورهٔ قاجار ساخته‌شده که طول آن ۱۰۰ متر و عرض آن ۵ متر است. گفته می‌شود بانی احداث این پل پیرزنی بود که پول حج خود را صرف ساخت پل کرد و به همین دلیل نام آن را پل قاری (که در زبان ترکی به معنی پیر یا پیر زن است) گذاشتند. این پل در ۲۰ آذر سال ۱۳۷۹ با شمارهٔ ۲۹۲۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
19- پل تلخ رود (آجی چای)
این پل از تاریخی‌ترین پل‌های شهر تبریز است که در خیابان خلبان و بلوار شهید بابایی به سمت فرودگاه تبریز، روی رودخانهٔ آجی چای احداث شده‌است. گفته می‌شود قدمت این پل به دوران صفویه و قاجاریه بر می‌گردد. پل آجی چای ۱۶ دهنه دارد که به‌جز ۳ دهنه که طاقی هلالی دارند، بقیهٔ طاق‌ها جناغی هستند. طول پل ۱۰۵ متر و عرض آن ۵ متر است. در زمان ولیعهدی عباس میرزا در تبریز، این پل توسط حاج سید حسین تاجر تعمیر شد و یک بار دیگر در سال ۱۳۸۰ شمسی، مورد بازسازی قرار گرفت. معماری پل به صورت یک‌دست نیست و چندین بار به علت طغیان رودخانه و وقوع جنگ‌های منطقه‌ای صدمه دیده و دوباره مرمت شده‌است. نام پل آجی چای برای اولین بار در دوران صفویه و سلطنت شاه اسماعیل اول، در سفرنامهٔ ونیزیان ثبت شده‌است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۷۸ و با شمارهٔ ۲۵۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
18- پل سنگی
پل سنگی تبریز یکی دیگر از پل‌های تاریخی این کلانشهر است که قدمت آن به دوران قاجاریه بازمی‌گردد. این پل در خیابان چایکنار و روبه‌روی مسجد پل سنگی روی رودخانهٔ مهرانه رود قرار دارد. گفته می‌شود شخصی به نام «حاج عظیم» بانی احداث پل سنگی است. مصالح به کار رفته در ساخت این پل آجر و سنگ و ملات ساروج است. در پایهٔ جنوبی پل سنگی سنگ نبشته‌ای وجود دارد که در تاریخ ۱۳۶۳ هجری قمری و به خط کوفی نوشته شده‌است. این پل در ۱۱ مرداد سال ۱۳۸۴ با شمارهٔ ۱۲۴۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
17- پل ونیار
از دیگر پل‌های تاریخی شهر تبریز می‌توان به پل ونیار اشاره کرد که قدمت آن به دورهٔ صفویه می‌رسد. این پل در ۵۰۰ متری غرب روستای ونیار و روی رودخانهٔ آجی چای احداث شده بود. پل ۳ دهنه داشت و از سنگ تراش، آجر و ملات گچ و آهن ساخته‌شده بود. کف آن سنگفرش بود اما بعدها آن را آسفالت کرده بودند. متاسفانه در سال ۱۳۹۲ هنگام ساختن پل مدنی که آن هم نافرجام ماند، این پل به صورت شبانه و پنهانی تخریب شد.
16- پل لیلان
پل لیلان که سه دهنه دارد، در یک کیلومتری شهر لیلان، در نزدیکی شهرستان ملکان واقع شده‌است و از قدیمی‌ترین پل‌های استان آذربایجان شرقی است. قدمت آن به دورهٔ ایلخانی بازمی‌گردد و در گذشته راه ارتباطی میان همدان، کردستان، مراغه و تبریز بود. این پل در ۹ اردیبهشت سال ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
15- پل خدا آفرین
پل خدا آفرین در شهرستان خدا آفرین و روی رودخانهٔ ارس ساخته‌شده‌است.. این پل از دو پل مجزا تشکیل شده که یکی از پل‌ها شکسته شده و فقط نیمی از آن باقی‌مانده‌است اما پل دیگر هیچ آسیبی ندیده است. این پل در نزدیکی سد خدا آفرین در روستای «ساری جالو» قرار دارد. فاصلهٔ این دو پل از هم ۸۰۰ متر است و در دو منطقهٔ آذربایجان، یعنی «قره داغ» و «قره باغ» واقع شده‌اند و از لحاظ مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از پل‌ها که ۱۱ دهانه دارد، از سنگ سفید ساخته‌شده که ارتفاع آن ۱۲ متر و طول آن ۱۳۰ متر است. اندازهٔ دهانه‌های این پل به علت شدت آب متفاوت است. پل دیگر در قسمت پایینی این پل قرار دارد که به علت عریض بودن رودخانه در این قسمت، طول آن ۲۰۰ متر و عرض آن ۵٫۴ متر است. این پل سنگی ۱۵ دهانه دارد که با توجه به اندازهٔ آجرها و معماری آن، گمان می‌رود که در قرن ۱۳ ساخته‌شده‌است.
اطلاعات زیادی در مورد تاریخ ساخت این پل‌ها در دست نیست اما در نوشته‌های یک نویسندهٔ قرن ۱۳، تاریخ ساخت پل اول قرن هشتم میلادی ذکر شده‌است. پروفسور «آندریو رابرت بارن» که استاد تاریخ دانشگاه «گلاسکو» یونان است، عقیده دارد که بنای اولیهٔ پل به زمان کوروش برمی‌گردد؛ به همین دلیل یکی از نام‌های این پل از گذشته تاکنون به اعتبار نام کوروش «پل سیروس» است.
نام‌های دیگر این پل «پل جلال الدین ملکشاه»، «پل خدا آفرین» و «پل حسرت» یا به زبان ترکی «حسرت کورپوسی» است. در سال ۱۸۲۸ پس از عهدنامهٔ ترکمن چای یک سوم پل منفجر شد و به مرور زمان نیز این خرابی‌ها بیشتر شده‌است. پل خدا آفرین در پنجم اسفند سال ۱۳۷۶ با شمارهٔ ۱۸۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
14- پل منصور
این پل در محلهٔ منصور تبریز، در تقاطع منصور و خیابان عباسی قرار دارد و در دوران قاجاریه احداث شده‌است. پل منصور در ۱۱ مرداد سال ۱۳۸۴ به شمارهٔ ثبت ۱۲۴۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
13- پل دختر
پل دختر روی رودخانهٔ «قزل اوزون» در رشته‌کوه «قافلانکوه» در ۲۰ کیلومتری شهر میانه قرار دارد. ترک زبان‌ها به این پل «قیز کورپوسی» می‌گویند. این پل در گذشته تنها راه ارتباطی شرق و غرب ایران بوده و به همین دلیل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.
در مورد تاریخچهٔ سازهٔ پل اطلاعات درستی در دسترس نیست. برخی از باستان‌شناسان قدمت پایه‌های آن را به دوران ساسانیان نسبت می‌دهند اما با توجه به سبک و ویژگی‌های معماری آن، تاریخ ساخت آن را مرتبط به قرن ۸ می‌دانند.
پل از ۳ دهنه تشکیل شده که پایه‌های آن‌ها آجری است. روی پایهٔ وسطی پل کتیبه‌ای وجود دارد که متاسفانه متن آن از بین رفته است و در سمت چپ نیز کتیبه‌ای دیگر به چشم می‌خورد که تاریخ ۹۳۳ هجری روی آن ثبت شده که تاریخ آخرین مرمت را نشان می‌دهد که توسط «شاه بیگم بنت محمد بیگ موصللو» انجام گرفته است.
پل دختر بارها و بارها مرمت شده‌است و آخرین بار در سال ۱۳۲۵ مرمت شد، زمانی که قوای فرقهٔ دموکرات آذربایجان هنگام عقب نشینی و تعقیب از جانب قوای نظامی دولت مرکزی پل توسط مین تخریب شد و تاکنون بدون مرمت باقی‌مانده‌است.
در مورد نام این پل نظریه‌های متعددی وجود دارد. برخی معتقدند که چون سازندهٔ پل یک دختر شاهزاده بوده، نام آن را دختر گذاشته‌اند اما باستان‌شناسان می‌گویند «ایزد بانوی ناهید» الههٔ آب و باران و فراوانی از فرشتگان آیین زرتشت بود و به دلیل اهمیت ویژهٔ پل‌ها در زندگی مردم و در امان بودن از سیلاب‌ها و دیگر آسیب‌های طبیعی، نام دختر بر پل گذاشتند که فرشتهٔ آب، نگهدار آن باشد.
این پل در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
12- پل پنج چشمه
پل پنج چشمه بناب یکی دیگر از پل‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی است که قدمت آن به دورهٔ صفویه بازمی‌گردد.
این پل در فاصلهٔ ۶۰۰ متری ضلع شرقی بناب در روستای سور و روی رودخانهٔ صوفی قرار گرفته است. این پل ۵ چشمه دارد که طول آن ۵۰ متر و عرض آن ۸۰٫۴ متر است. پایه‌های پل چشمه سنگی و طاق‌های آن جناقی است که با آجرهای چهارگوش ساخته‌شده‌اند. کف پل سنگفرش است و در دو طرف آن‌جان‌پناه‌هایی به طول یک متر وجود دارد.
این پل به علت عبور کامیون‌های سنگین آسیب‌دیده بود که بعدها مرمت شد.
در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ این پل با شمارهٔ ۳۰۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
11- پل لیقوان
پل لیقوان که به پل حاجی سالار لیقوان شهرت دارد، در روستای لیقوان واقع شده‌است که در سال ۱۲۰۹، در زمان حکومت قاجار روی رودخانهٔ لیقوان احداث شد.
این پل مشهور در درهٔ نسبتاً عمیقی نسبت به سطح روستا قرار دارد و ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ با شمارهٔ ۷۵۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
10- پل ضیا الملک
پل ضیا الملک در ۶ کیلومتری غرب شهرستان جلفا، در نزدیکی پاسگاه عباسی و روی رودخانهٔ مرزی ارس قرار دارد. این پل مربوط به دوران شاه عباس صفوی است و جز بناهای عام المنفعهٔ آن دوران محسوب می‌شد. اما گفته می‌شود بنای اولیهٔ پل قبل از میلاد، در زمان اوراتورها احداث شده و با گذشت زمان به دلیل قشون‌کشی‌های مختلف تخریب و به خاطر اهمیت زیاد، دوباره بازسازی شده‌است.
قسمتی از پل در خاک ایران و قسمتی از آن در خاک جمهوری خودمختار نخجوان است.
ارتفاع پایه‌های جنوبی پل از سطح رودخانه حدود ۱۰ متر، قطر آن‌ها ۶٫۵ متر و ارتفاع برج‌های آن ۲۰ متر است. این پایه‌ها از سنگ‌های تراش‌دار ساخته‌شده‌است و قسمتی از آن که در خاک ایران قرار دارد، نشان می‌دهد که عرض پل به ۸ متر می‌رسید.
پروفسور «ولفرام کلایس» اعتقاد دارد که این پل قدیمی‌ترین پل ساخته‌شده در ایران است. امروزه در خاک ایران تنها یک دیوار بلند و ستون مانند از این پل بزرگ به‌جا مانده‌است. در داخل پل کاروانسرایی قرار داشت که در و دیوار و سقف آن فرو ریخته است.
پل ضیا الملک در ۱۰ دی ماه ۱۳۸۱ با شمارهٔ ۶۶۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
9- پل شاه عباس
پل شاه عباس متعلق به دوران صفویه است و توسط «شجاع الممالک کلیبری» ساخته‌شده‌است.
این پل روی رودخانهٔ کلیبر (بویوه چای)، در کفشان اوی شهر کلیبر قرار دارد. پل برای آخرین بار در سال ۱۳۷۶ مرمت شده‌است.
قبل از بازسازی، قسمتی از پل تخریب شده بود که به همین دلیل به آن «سینیخ کورپی» یعنی «پل شکسته» می‌گویند.
8- پل مردق
رود مردق از کوه‌های جنوبی سهند جاری می‌شود و پس از گذر از مراغه و ملکان به دریاچهٔ ارومیه می‌رسد.
پل مردق نیز در ۱۲ کیلومتری جادهٔ قدیم مراغه روی این رودخانه احداث شده که تاریخ ساخت آن به دوران صفوی برمی‌گردد.
طول آن ۴۲ متر، عرضش ۴٫۵ متر و ارتفاع آن از کف رودخانه ۶٫۸۰ متر است. بستر رودخانهٔ مردق مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی است و از این حیث اهمیت ویژه‌ای دارد. پل مردق ۳ دهانه دارد که دهانهٔ میانی بزرگ‌تر از دهانه‌های دو طرف است و طاق جناغی آن با آجرهای قرمز بومی ساخته‌شده‌اند. خود پل نیز از سنگ‌های بومی این منطقه بنا شده که از معدن «سنجان» استخراج شده‌است.
در این پل به‌منظور عبور آب‌های طغیانی و زیبایی بیشتر، دو چشمه طاق کوچک هم وجود دارد. در گذشته پل مردق راه ارتباطی مراغه با شهرهای میانه و هشترود بود.
این اثر تاریخی که از مهم‌ترین و سالم‌ترین پل‌های آذربایجان شرقی است، تنها پل ثبت شدهٔ مراغه در فهرست آثار ملی ایران است که در تاریخ ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ با شمارهٔ ۷۵۴۰ در این فهرست به ثبت رسیده است.
7- پل شهر چای
پل شهر چای در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر میانه، در نزدیکی روستای «تازه کند» و روی رودخانهٔ «شهر چای» قرار دارد.
اطلاعات دقیقی در مورد تاریخ ساخت این پل در دسترس نیست اما با توجه به سبک معماری و مصالح به کار رفته در آن می‌توان آن را به دوران صفویه نسبت داد، چون بسیار شبیه به ۳۳ پل اصفهان است، اما نسبت به آن شکل ساده‌تری دارد. پل شهر چای با ۲۶۰ متر طول، طولانی‌ترین پل آذربایجان شرقی است که عرض آن ۹٫۷ متر و ارتفاعش نیز ۲۵٫۵ متر است و ۲۳ چشمه، با طاق‌های جناغی دارد که متاسفانه ۲ چشمهٔ آن بر اثر سیل تخریب شده که به‌جای آن‌ها یک طاق مسطح بتونی ساخته‌اند.
آب‌برهای این پل مثلثی شکل است و اتاقچه‌هایی در پایه‌های آن وجود دارد که ورودی آن از روی پل است و منافذ بیضی شکلی دارد که به‌منظور تهویهٔ هوای داخل اتاقک‌ها ساخته‌شده‌است.
این پل در ۲۸ مرداد ۱۳۴۸ با شمارهٔ ۸۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
6- پل سردرود
پل سردرود متعلق به دوران قاجار است که در شهر سردرود، بین خیابان امام و محلهٔ سنگستان قرار دارد که این شهر از توابع شهرستان تبریز است.
این پل تاریخی در تاریخ ۶ اسفند سال ۱۳۸۵ با شمارهٔ ۱۷۴۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
5- پل قیزلار
پل قیزلار روی رودخانهٔ مردق احداث شده‌است که بین روستای «قلعه چوق» و «قلی کندی» ملکان قرار دارد.
این پل به دلیل نوع طاق‌ها و نمای سنگی و آجری اهمیت زیادی دارد و در ایام تعطیل مملو از مسافران و گردشگران است.
گفته می‌شود تاریخ ساخت پل به سال ۹۵۱ هجری قمری و حکومت صفویان برمی‌گردد و چندین بار مرمت و بازسازی شده‌است. این پل هنوز هم در عبور و مرور مردم روستاهای اطراف اهمیت زیادی دارد.
پل قیزلار با ۵ دهنه از آجر و سنگ ساخته‌شده که معماری آن به صورت گنبدی شکل است و طاق‌ها و طاقچه‌های آن زیبایی‌اش را دو چندان کرده است. سه دهنهٔ پل برای عبور آب رودخانه و دو دهنهٔ دیگر به‌منظور هدایت آب کشاورزی احداث شده‌است.
طول پل ۴۹ متر، عرض آن ۵٫۵ متر و ارتفاعش ۶ متر است.
در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ این پل با شمارهٔ ۲۲۷۱۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
4- پل بیلانکوه
پل بیلانکوه در محلهٔ بیلانکوه تبریز، واقع در خیابان آبرسان و کوچهٔ شیخ کمال قرار دارد. پل روی رودخانهٔ «اسبه ریز» احداث شده‌است که از کوه‌های سهند سرچشمه گرفته و سرانجام به رودخانهٔ مهرانه رود می‌ریزد. این پل که از آجر و سنگ ساخته‌شده‌است، متعلق به دوران قاجار است اما آثاری از پل دیگری در نزدیکی آن وجود دارد که باستان‌شناسان آن را به دورهٔ صفویان نسبت می‌دهند.
پل دارای ۳ دهنه با طاق‌های جناغی است که دهانهٔ وسطی عریض‌تر است و دو موج‌شکن نیز در اطراف آن وجود دارد. طول آن ۲۶، عرضش ۷۰٫۵ و ارتفاع آن ۵٫۵ متر است. باغ دو کمال نیز روبه‌روی پل قرار دارد که آرامگاه کمال‌الدین مسعود خجندی و کمال‌الدین بهزاد است.
این اثر تاریخی در تاریخ ۱۰ بهمن سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
3- پل پهلوی
پل عجب‌شیر که به پل پهلوی شهرت دارد، در زمان پهلوی اول احداث شده‌است و در شهر عجب‌شیر قرار دارد. طول پل ۱۲ متر، عرض آن ۶ متر است و ۵ متر ارتفاع دارد. پل دارای ۲ دهنه است که طاق‌های آجری به شکل نیم دایره دارد. پایه‌های پل به علت وقوع سیلاب‌های متعدد آسیب جدی دیده‌اند و امروزه مردم با احداث مسیری جدید، زیاد روی این پل رفت‌وآمد نمی‌کنند.
پل در تاریخ ۲۷ اسفند سال ۱۳۸۶ با شمارهٔ ۲۲۷۱۹ در به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
2- پل خانقاه
یکی دیگر پل‌های قدیمی آذربایجان شرقی پل حاج محمد باقر خانقاه است. این پل در دورهٔ ایلخانی و روی رودخانهٔ خانقاه مراغه احداث شده‌است که دو دهنه با طاق‌های جناغی دارد و از آجر و سنگ قالبی ساخته‌شده‌است.
در گذشته پل خانقاه راه ارتباطی مردم مراغه با شهرهای ملکان، میاندوآب و شاهین دژ بود.
1- پل گاودوش آباد اوغان
این پل در ۸ کیلومتری شمال شهر سراب و میان روستاهای «گاودوش آباد» و «اوغان» قرار دارد. این پل ۳ چشمه دارد و ۴ میل در دو طرف پل قرار گرفته‌اند. طول آن ۳۱ متر و عرضش ۶ متر است و ۵٫۳ متر ارتفاع دارد. پل از سنگ و آجر ساخته‌شده‌است و قدمت آن به دوران حکومت صفویان بازمی‌گردد.
در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ این پل با شمارهٔ ۹۱۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اگر به استان آذربایجان شرقی سفر کردید، حتماً سری به پل‌های تاریخی آن نیز بزنید.
آخرین دیدگاهها