۹ مایع حیاتی بدن!

خون تنها یکی از چندین مایع عجیبی است که بدن ما برای ادامه حیات به آن احتیاج دارد. با این که مایعات بدن معمولاً موضوع خوبی برای مکالمه‌های محترمانه نیستند اما حتی ناخوشایندترین آن‌ها هم در حفظ سلامتی ما نقشی اساسی دارد. هر چه بیشتر این مایعات را بشناسیم، بهتر و عمیق‌تر می‌توانیم قدردان زیبایی و پیچیدگی ساختار بدن خود باشیم.

در این مطلب می‌خواهیم شما را با ۹ تا از مهم‌ترین مایعات بدن آشنا کنیم. فکر می‌کنید این مایع‌ها چه هستند و دقیقاً چه می‌کنند؟

9- صفرا

صفرا یکی از مایعات بدن و به رنگ قهوه‌ای یا سبز تیره است که توسط کبد تولید، در کیسه صفرا ذخیره و زمانی که غذا می‌خوریم در روده‌ها آزاد می‌شود. بخشی از رنگ استفراغ و مدفوع هم مربوط به این مایع است. مهم‌ترین ماده تشکیل دهنده این مایع حیاتی نمک‌های صفراوی می‌باشد که مانند صابون عمل می‌کند و مولکول‌های چربی غذاها و ویتامین‌های محلول در چربی مثل A، D و E را می‌شکند و آن‌ها را برای جذب آماده می‌کند. این نمک‌ها هم‌چنین از ساخته شدن سنگ کیسه صفرا توسط صفرای حاوی کلسترول جلوگیری می‌کنند.

جالب اینجاست که هر روز حدود ۱۵ گرم نمک صفراوی در روده‌ها آزاد می‌شود، اما بدن انسان در مجموع فقط ۵ گرم از این ماده دارد. چطور چنین چیزی ممکن است؟ جواب این است که نمک‌های صفراوی بازیافت می‌شوند، یعنی از طریق روده کوچک دوباره جذب خون می‌شوند و بعد دوباره توسط کبد ترشح می‌شوند.

برخی بیماری‌های روده، مثل بیماری کرون (Crohn’s disease) که یک نوع بیماری التهابی روده است، می‌تواند به بخشی از روده کوچک که نمک‌های صفراوی در آن دوباره جذب می‌شوند آسیب بزند و بیماران را در معرض ابتلا به سنگ کیسه صفرا قرار دهد.

8- خون

یکی از مهم‌ترین مایعات بدن قطعاً خون است. یک بزرگسال به طور متوسط حدود ۶ لیتر خون دارد که عملکردش انتقال اکسیژن به سلول‌ها، حمل محصولات زاید سوخت‌وساز مثل کربن دی اکسید به بیرون از سلول‌ها و انتقال گلبول‌های سفید مبارزه کننده با عفونت، گلوکز، هورمون‌ها و دیگر مواد ضروری در سراسر بدن می‌باشد. علاوه بر این‌ها، خون حاوی قطعات سلولی به نام پلاکت‌ها و عوامل انعقادی است که به پوشاندن سوراخ‌هایی که در رگ‌های خونی ایجاد می‌شود، کمک می‌کنند.

بدن یک انسان بالغ حدود ۲۵ تریلیون گلبول قرمز دارد؛ یعنی حدود یک سوم کل سلول‌های بدن. گلبول‌های قرمز حدود ۱۲۰ روز دوام می‌آورند، که یعنی یک انسان بالغ در هر ثانیه از هر روز حدود ۲ میلیون گلبول قرمز تولید می‌کند. اگر رگ‌های خونی کوچکی که در آن‌ها گاز رد و بدل می‌شود- یعنی همان مویرگ‌ها- را به شکل یک خط صاف قرار دهیم، طولی حدود ۶۰ هزار مایل خواهد داشت. با آن می‌شود بیش از دو بار دور کره زمین را طی کرد!

7- مخاط

شاید مخاط از آن دسته مایعات بدن ناخوشایند باشد اما بدون آن هیچ‌کدام از ما زنده نبودیم! مایعی بی رنگ و لیز که توسط غدد مخاطی تولید می‌شود و سلول‌های نایژه در ریه‌ها، سلول‌های معده، روده‌ها، مجاری ادراری، دستگاه تولید مثل، چشم‌ها و گوش‌ها را می‌پوشاند. مخاط شامل انواع گوناگونی از مواد مهم مثل آنزیم‌های ضد عفونی کننده، آنتی بادی‌ها و تراوشه‌ها، همان ماده‌ای که مخاط را ژل مانند می‌کند، است. یک انسان بالغ به طور متوسط روزی ۱ لیتر مخاط تولید می‌کند.

مخاط از خشک شدن سطح دستگاه تنفسی جلوگیری می‌کند و غبار و عوامل عفونت‌زا موجود در هوایی که نفس می‌کشیم را فیلتر می‌کند. بیرون‌زدگی‌های شبیه به مو از سلول‌های پوشاننده مجراهای تنفسی ریه، کمک می‌کنند تا مخاط با سرعت ۱ میلی‌متر در دقیقه به بالا و به سمت دهان حرکت داده شود و در آن‌جا قورت داده شده یا به صورت بلغم از بدن خارج شود.

بیماران مبتلا به سفتی مخاط (cystic fibrosis) دچار یک جهش ژنتیکی شده‌اند که مخاط آن‌ها را بسیار غلیظ کرده، و دفاع بدن در برابر عفونت‌ها را تضعیف می‌کند.

6- چرک

چرک از مخاط هم ناخوشایندتر است اما وجود آن نشان‌دهنده این است که سیستم ایمنی دارد کار خودش را انجام می‌دهد. چرک یک مایع چسبناک به رنگ سفید، زرد یا قهوه‌ای است که در محل عفونت جمع می‌شود. ساختار این مایع را باکتری‌ها، گلبول‌های سفید، پروتئین و بقایای سلولی تشکیل می‌دهد. چرک زیر پوستی معمولاً در جوش‌های چرکی پیدا می‌شود، اما در قسمت‌های داخلی بدن مجموعه بزرگ‌تری از چرک به نام آبسه یا دمل به وجود می‌آید. جوش و دمل نشان‌دهنده تلاش بدن برای جلوگیری از پخش شدن چرک در سرتاسر بدن است.

قرن‌ها، آرایشگر-جراح‌ها (در قرون‌وسطی معمولاً آرایشگرها به جای پزشکان با تیغ‌های تیزشان جراحی انجام می‌دادند) معتقد بودند که «اگر در بدن چرک وجود دارد باید خالی شود» و بدن را از چرک پاک‌سازی می‌کردند. تا چندین دهه پیش، برای تخلیه چرک نیاز به عمل جراحی بود. اما امروزه بسیاری از دمل‌ها تنها با استفاده از یک سوزن و یک کاتتر (catheter)، لوله نازک، و به کمک سونوگرافی یا تصویر برداری CT تخلیه می‌شود. این روش غیر تهاجمی‌بدون نیاز به بی هوشی بوده و زمان و هزینه بهبود یافتن را کاهش می‌دهد.

5- بزاق

بزاق یکی از مایعات بدن است که اگر به اندازه کافی ترشح نشود مشکلاتی چون پوسیدگی دندان را به بار می‌آورد. بزاق را غدد بزاقی درون و اطراف دهان ترشح می‌کنند. به طور متوسط یک انسان بالغ روزی ۱ لیتر بزاق ترشح می‌کند و میزان این ترشح در زمان صرف وعده‌های غذایی افزایش می‌یابد. بزاق هم مثل مخاط حاوی آنزیم‌های آنتی باکتریال و آنتی بادی می‌باشد. بزاق غذا را مرطوب کرده و به روان شدن جویدن و قورت دادن کمک می‌کند. این مایع طعم غذا را هم بهتر می‌کند، چون اگر مواد شیمیایی غذا در یک محیط مایع قرار نگیرد، گیرنده‌های مزه نمی‌تواند طعم آن‌ها را تشخیص دهد.

برخی از آنزیم‌های بزاق مواد داخل غذاها را تجزیه می‌کند؛ مثلاً آمیلاز نشاسته را تجزیه می‌کند. با توجه به این که این آنزیم‌ها چند ثانیه بعد از رسیدن به معده، توسط ترشحات بسیار اسیدی آن خنثی می‌شوند، احتمالاً نقش اصلی آن‌ها تجزیه تکه‌های غذای بین دندان‌ها به منظور جلوگیری از پوسیدگی می‌باشد.

بیمارانی که بزاق کافی ندارند، بیشتر به پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه دچار می‌شوند.

4- عرق

عرق هم مثل بزاق تقریباً از آب تشکیل شده، اما علاوه بر آب مواد معدنی هم دارد که باعث طعم شور آن می‌شود. تولید عرق از یک دهم لیتر تا هشت لیتر در روز متغیر است. یک انسان بالغ در طول فعالیت‌های شدید بدنی حدود دو لیتر در ساعت عرق تولید می‌کند. بدن ما سه میلیون غده عرق دارد که به دو نوع تقسیم می‌شوند: غدد تراوه‌ریز (Eccrine) که در همه جای بدن وجود دارند و بیشترین تراکم آن‌ها در کف دست‌ها و کف پاها دیده می‌شود. گروه دیگر غدد ژرف (Apocrine) نام دارند و بیشتر در زیر بغل یافت می‌شوند.

مهم‌ترین نقش عرق تنظیم حرارت بدن و کمک به خنک کردن بدن در مواقعی است که شروع به داغ شدن می‌کند. مثلاً سگ‌ها که غدد عرق ندارند باید با نفس نفس زدن گرما را از طریق تبخیر از بدنشان خارج کنند. مغز از طریق عصب‌ها، غدد عرق را تحریک می‌کند و نرخ عرق کردن متناسب با گرما و حالات عاطفی افزایش می‌یابد. بر خلاف عرق کردن در اثر گرما، عرق کردن احساسی فقط باعث تعریق کف دست و کف پا می‌شود.

3- اشک

اشک توسط غدد اشکی بالایی و جانبی چشم ایجاد شده و با پلک زدن در تمام سطح چشم پخش می‌شود. اشک‌ها در حفره بینی خالی می‌شوند؛ به همین دلیل است که وقتی گریه می‌کنید آب از بینی شما هم جاری می‌شود. اشک سه وظیفه بر عهده دارد: چشم را مرطوب نگه می‌دارد، محرک‌هایی مثل دود و سولفوریک اسیدی که هنگام پوست کندن پیاز تولید می‌شود را از چشم خارج می‌کند و برای نشان دادن احساساتی مثل غم و شادی به کار می‌رود.

حدود یک سوم از سالمندان جهان به سندرم خشکی چشم، که از شایع‌ترین بیماری‌های چشم می‌باشد، مبتلا هستند. اما این بیماری در هر سنی ممکن است برای افراد پیش بیاید. دلیل عمده بروز این بیماری کاهش تولید اشک است، که در اکثر بیماران بدون هیچ دلیلی رخ می‌دهد ولی با انواع بیماری‌ها و داروها مرتبط است. رایج‌ترین نوع درمان استفاده از قطره چشم است.

2- ادرار

یک انسان بالغ به طور متوسط روزانه ۱٫۵ لیتر ادرار تولید می‌کند. این مایع حیاتی که توسط کلیه تولید و در مثانه ذخیره می‌شود، محتوی مواد زیادی است که برای حفظ سلامتی بدن باید از آن خارج شود. این مواد شامل محصولات تجزیه‌ای سوخت وساز پروتئین‌ها هم می‌شود که تجمع آن‌ها در خون باعث سمی‌شدن آن‌ها می‌شود. ادرار هم چنین به عنوان روش اصلی پاک‌سازی بدن از نمک و آب اضافه عمل می‌کند.

ادرار یکی از مایعات بدن است که در تشخیص بیماری‌ها کمک می‌کند؛ در واقع یکی از روش‌های رایج تشخیص بیماری‌ها، آزمایش ادرار است. اگر در ادرار شخصی گلوکز وجود داشته باشد، نشان‌دهنده این است که دیابت (دیابت شیرین) دارد. چون ادرار افراد مبتلا به این بیماری شیرین است، آن را دیابت شیرین نامیده‌اند. هم چنین، وجود باکتری در ادرار نشان می‌دهد که مجاری ادرار فرد عفونت کرده است. جالب است بدانید که بیشتر مایع آمنییوتیک (amniotic fluid) که جنین را در رحم مادر احاطه می‌کند، از ادراری که کلیه‌های جنین می‌سازد تشکیل شده‌است.

1- استفراغ

تفاوت استفراغ با دیگر مایعات بدن که درباره آن‌ها صحبت کردیم در این است که روزانه و به طور مرتب تولید نمی‌شود. هر کسی در طول زندگی‌اش به خاطر انواع گوناگونی از محرک‌ها استفراغ می‌کند. مثلاً در دریازدگی مرکز تعادل در گوش میانی باعث ایجاد استفراغ می‌شود. یکی دیگر از عوامل تولید استفراغ، تحریک دستگاه گوارش توسط عفونت و سم است.

در بعضی موارد، استفراغ از مواد سمی‌تشکیل شده و در دیگر موارد فقط از غذا. در هر دو حالت، این مایع به خاطر اسیدهایی که معده ترشح می‌کند، بسیار اسیدی است. در افرادی که دائماً استفراغ می‌کنند، مثل مبتلایان به پرخوری عصبی، این اسید سطح دندان‌ها را فرسایش می‌دهد و تغییرات خطرناکی در تعادل pH خون ایجاد می‌کند. وجود خون در استفراغ معمولاً نشانه خون‌ریزی مری یا معده است.

مایعات بدن به این لیست محدود نمی‌شود!

لیستی که ما در اختیارتان قرار دادیم، فقط تعداد کمی‌از مایعات بدن را در بر داشت. علاوه بر مایعاتی که می‌بینیم، مایع‌هایی هستند که به ندرت با آن‌ها مواجه می‌شویم. مثل مایع آمنیوتیک، مایع مغزی-نخاعی و مایعاتی که سطح قلب، ریه‌ها، اندام‌های شکمی‌و مفاصل را لیز و مرطوب می‌کنند. بهتر شناختن این مایع‌ها به پیدا کردن درکی عمیق از زیست شناسی بدن انسان چه در هنگام سلامتی و چه در زمان بیماری کمک می‌کند.